Ünite 2 / OLAY ÇEVRESİNDE OLUŞAN METİNLER

Destan

Destanlar henüz aklın ve bilimin toplum hayatına tam anlamıyla hâkim olmadığı ilk çağlarda ortaya çıkmış sözlü edebiyat ürünleridir. Milletleri derinden etkileyen tarihî ve sosyal olayları anlatan edebî eserlere destan adı verildiğini biliyoruz. Bu tür edebî eserler deprem, bulaşıcı hastalık, kuraklık, kıtlık, yangın, göçler, savaşlar ve istilâlar gibi önemli olayların etkisiyle tarihin eski çağlarında meydana gelmiştir.

Destan ile Efsanenin Farkı

Efsane, halkın hayal gücüyle oluşturduğu “ideal insan tipi”ni dile getirir ve nesilden nesle anlatılır. Ayrıca efsanelerde insanın kendisi dışındaki varlıklar veya kendisi dışında var olduğuna inandığı her şeyi anlama, açıklama söz konusudur. Bu açıklama, bir bilgiye veya belgeye değil, hayal gücüne dayanır. Destanlar ise toplumsal hayatta derin iz bırakan yaşanmış olaylardan beslenir

Destanlar üç safhada oluşur:

1. Doğuş Safhası: Bu safhada milletin hayatında iz bırakan önemli tarihî ve sosyal olaylar, bu olaylar içinde yüceltilmiş efsanevî kahramanlar görülür.
2. Yayılma Safhası: Bu safhada, söz konusu olay ve kahramanlıklar, sözlü gelenek yoluyla yayılır. Böylece bölgeden bölgeye ve nesilden nesle geçer.
3. Derleme (yazıya geçirme) Safhası: Bu safhada, sözlü gelenekte yaşayan destanı, güçlü bir şair, bir bütün hâlinde derleyip manzum olarak yazıya geçirir. Çoğu zaman bu destanların kim tarafından derlendiği ve yazıya geçirildiği belli değildir.

Destanlar “doğal (tabiî) destanlar” ve “yapma (yapay) destanlar” olmak üzere ikiye ayrılır.

a- Doğal (sözlü) destanlar: Toplumun ortak malı olan ve birtakım olaylar sonucu kendiliğinden oluşan destanlardır. Doğal destanların söyleyeni belli değildir. Bu destanlar yazının henüz bulunmadığı ve yaygınlaşmadığı bir kültürde doğup kuşaktan kuşağa sözlü olarak aktarıldıktan sonra yazıya geçirilmiştir. Doğal destanlar, ozan ve şarkıcıların değişik zamanlarda söylediği şarkı ve şiirlerin bütünleşerek işlenmesiyle oluşturulur.

b. Yapma (edebî) destanlar: Bir şairin, toplumu etkileyen herhangi bir olayı tabiî destanlara benzeterek söylemesi sonucu oluşan destanlardır. Bunlar, belirli bir yazar tarafından eski örneklere uygun olarak ve okunmak üzere kaleme alınmış destanlardır.

Destanların Genel Özellikleri

• Anonimdirler.
• Genellikle manzumdurlar. Az olmakla beraber nazım-nesir karışık olan destanlar da vardır. Bazıları, manzum şekilleri unutularak günümüze nesir hâlinde ulaşmıştır.
• Olağan ve olağanüstü olaylar iç içedir.
• Destan kahramanları olağanüstü özelliklere sahiptir.
• Destanlar, tarihî ve sosyal olaylardan doğarlar. Bu eserlerde genellikle, yiğitlik, aşk, dostluk, ölüm ve yurt sevgisi gibi temalar işlenir.
• Bir edebiyat türü olan destan, zamanla asıl anlamını yitirmiş, âşık edebiyatında savaşları, ünlü kişileri, gülünç olayları anlatan eserlere de destan denilmiştir.

DÜNYA EDEBİYATINDA DESTAN

• Dünya edebiyatında doğal destan olarak özellikle “Gılgamış Destanı" ile “İlyada ve Odysseia” destanı öne çıkmaktadır.
• Bilinen en eski destan olan “Gılgamış Destanı" MÖ. 3000 yıllarında Mezopotamya’da ortaya çıkmıştır.
• Eski Yunan Tarihçisi Homeros’un aktardığı destanlar olarak bilinen “İlyada ve Odysseia”nın ise MÖ. 11-12’nci yüzyıllarda geçtiği sanılmaktadır. Özellikle Odysseia, Yunan tragedyası ve Batı edebiyatının önemli bir kaynağıdır.

Dünya Edebiyatındaki Doğal Destanlar

• Yunan edebiyatı: İlyada ve Odysseia (Homeros): Yunanlıların Troia Savaşı’na gidiş ve dönüşlerini anlatır.
• İran Edebiyatı:Şehname (Firdevsi): İran-Turan mücadelelerini, İran’ın ulusal kahramanı Rüstem’in yiğitliklerini ve Büyük İskender’in İran’ı işgalini anlatır.
• Fin Edebiyatı:Kalevela (Lönrot): Doğaya karşı savaşan Finlilerin erdemlerini, bilgeliklerini anlatır.
• Hint Edebiyatı: Mahabharata: Kaurava’nın Pandavalara karşı savaşlarını Krişna ve Arcuna’nın kahramanlıklarını anlatır.Ramayana: Ayadhya prensi Rama’nın yaşamını anlatır.
• Alman Edebiyatı: Nibelungen: 5. yüzyılın ilk yarısındaki Hun-Germen savaşlarını anlatır.
• İngiliz Edebiyatı: Beowulf: Yiğit Beowulf ve arkadaşlarının bir canavarla mücadelesini anlatır.
• Rus Edebiyatı: İgor: 12. yüzyılda Kıpçak Türkleriyle Rusların yaptıkları savaşları anlatır.
• İspanyol Edebiyatı: La Cid: İspanyolların ulusal kahramanı Rodrigo’nun 11. yüzyılda Araplarla mücadelesini anlatır.
• Fransız Edebiyatı: Chansen de Röland: Charlemagne döneminde Müslümanlarla yapılan savaşları anlatır.
• Dünya Edebiyatındaki Yapma Destanlar
• Latin Edebiyatı: Aeneis (Vergilius): Troia hükümdarı Priamos’un yeğeni Aeneis’in Roma’yı kurması anlatılır.
• Fransız Edebiyatı: Henriade (Voltaire): 16. yüzyıldaki din ve mezhep savaşları anlatılır.
• Portekiz Edebiyatı: Os Lusiadas (Camoens): Vasco de Gama’nın seferleri anlatılır.
• İngiliz Edebiyatı: Kaybolmuş Cennet (J. Milton): Âdem’le Havva’nın cennetten yeryüzüne inişleri anlatılır.
• İtalyan Edebiyatı: Kurtarılmış Kudüs (T. Tasso): I. Haçlı Seferi’nde Hıristiyanlarla Müslümanlar arasında geçen savaşlar anlatılır. İlahi Komedya (Dante): Öteki dünyada (ahirette) Dante’ nin yaptığı 7 günlük gezi anlatılır. Çılgın Orlando (Ariosto): Charlemagne döneminde Hıristiyanlarla Müslümanlar arasında geçen savaşlar anlatılır.
• Türk Edebiyatı: Üç Şehitler Destanı (F. H. Dağlarca): Kurtuluş Savaşı’ndan bazı olaylar anlatılır.