1.Ünite / Türk E. Dönemlere ayrılmasındaki ölçütler

Türk Edebiyatının Dönemlere Ayrılmasındaki Ölçütler

Edebiyatın konusu insandır. İnsan da bir toplum içerisinde varlığını sürdürür. Dolayısıyla toplumu ilgilendiren her türlü sosyal ve siyasi olay, yaşanılan çevre edebiyatı etkisi altına alır. Toplumların tarihsel süreç içerisinde yaşamış oldukları savaş, göç, dini etkileşimler gibi etkenler o toplumun edebiyatını da derinden etkiler. Bu etkileşim bazen edebi eserlerin içeriğinde bazen de şekli yapısında bir değişiklik olarak karşımıza çıkar. Bu değişikliklerin daha geniş kapsamlı ve köklü olmasıyla edebiyat dönemleri meydana gelir.

Türk edebiyatında tarihsel süreç içerisinde üç farklı medeniyetin etkisi görülür. Böylece Türk edebiyatı bu medeniyetlerin etkisiyle birbirinden farklı üç ana döneme ayrılır:

• İslamiyet Öncesi Türk Edebiyatı (Destan Dönemi Edebiyatı): Göçebelik medeniyetinin etkisinde gelişmiştir.
• İslamiyet Etkisinde Gelişen Türk Edebiyatı(Dini Dönem): İslam medeniyetinin etkisinde gelişmiştir.
• Batı Etkisinde Gelişen Türk Edebiyatı(Modern Dönem): Batı medeniyeti etkisinde gelişmiştir.

Türk edebiyatının dönemlere ayrılmasındaki etkenler şunlardır:

• Din değişikliği
• Kültürel değişiklik
• Coğrafi değişiklik
• Dil Değişikliği
• Sanat anlayışı

1-Din Değişikliği:

Din olgusu insanı ve toplumu yakından ilgilendirir. Edebiyatın konusu da insan olduğu için toplumların dinsel inançları ortaya koydukları edebi eserleri etkiler. Nitekim eski Uygur ve Göktürk eserlerinde Gök tanrı inancı, Manihaizm ve Budizm

ile ilgili metinlere rastlanmıştır. Özellikle 10.yy’da Türklerin İslamiyet’i kabulüyle birlikte ortaya koyulan eserlerde İslam kültürünün etkisi açıkça görülmüştür. Bu da dini inanışın edebi eserlere etkisini açıkça gösterir. Bunu başka bir örnekle de somutlaştırabiliriz: İnsan figürlerini çizmenin dinen yasak olduğu bir toplumu ele alalım.Böyle bir toplumda ortaya koyulan tüm resim sanatıyla ilgili eserlere baktığımızda insan resmi bulunmayacaktır. Böylece resim sanatının dini inançlar doğrultusunda başka konulara yöneldiği görülecektir. Edebiyat da tıpkı resim gibi bir sanattır ve din olgusundan etkilenir.

2- Kültürel Değişiklik:

Türkler İslamiyet öncesinde göçebe hayat yaşamakta, avcılık ve hayvancılıkla uğraşmaktaydılar 8.yy’dan itibaren yerleşik hayata geçişle birlikte ilk yazılı belgeler olan Orhun Abideleri oluşur.10.yy’da İslamiyet’in kabulüyle birlikte Müslüman ülkelerle komşuluk edilmesi doğrultusunda Türklerde yoğun bir kültürel değişim yaşanmıştır. Bu dönem eserlerinde Arap ve Fars kültürünün etkisinde İslami eserler ortaya koyulmuştur.19.yy ile birlikte Batı ile etkileşim başlar böylece Batı kültürünün etkisi görülür. Böylece batı etkisinde toplumun birçok alanında görülen değişim edebi eserlere de yansır.19.yy eserlerinde görülen yeni nazım şekillerinin kullanılması, yeni kavramların edebi eserlere konu olması bunun örneğidir.

3- Coğrafi Değişiklik:

Türkler tarih boyunca çok geniş coğrafyaya yayılmış yayılım yönleri doğrultusunda farklı kollara ayrılmışlardır. Böylece göç ettikleri bölgelerde farklı şive ve lehçeler oluşmuştur. Aynı zamanda göçle birlikte farklı kültürlerle yapılan etkileşimler edebiyata da yansımıştır.

4-Dil Değişikliği:

Dil sürekli değişim ve gelişim halindedir. Edebiyatın temel malzemesi dil olduğu için dildeki değişiklikler edebiyatı da etkiler. Toplum hayatındaki değişiklikler dili de değiştirir.

Türk edebiyatında, İslamiyet’ten önce arı bir dil,10yy’dan sonra İslamiyet’in kabulüyle Arap ve Fars kültürünün etkisinde bir dil,19yy’dan itibaren batı etkisinde bir dil,20yy itibbariyle de sade Türkçeye dönen bir dil kullanılmıştır.

5-Sanat anlayışı:

Değişen ihtiyaçlar ve kültürel etkileşimler sonucu toplumların sanat anlayışında da değişiklik meydana gelir. Nitekim Türk Edebiyatı da dönem dönem sanat anlayışı farklılıklar gösterir. Örneğin İslami Dönem Türk edebiyatı sanat eğilimlerinin farklılaşması sonucu Divan edebiyatı ve Halk edebiyatı olmak üzere iki bölüme ayrılmıştır.